هوش مصنوعی یا رایاهوش (Artificial Intelligence یا به اختصار AI)، شاخه‌ای نوین، پیچیده و چندوجهی از علم رایانه است که به مطالعه و طراحی سامانه‌هایی می‌پردازد که توانایی بروز رفتاری هوشمندانه را دارند؛ یعنی همان رفتاری که پیش‌تر منحصر به موجودات دارای شعور، به‌ویژه انسان‌ها، تلقی می‌شد. در مقابل «هوش طبیعی» که محصول فرآیندهای زیستی در مغز جانوران است، هوش مصنوعی تلاشی است برای پیاده‌سازی تفکر، تحلیل، یادگیری، و تصمیم‌گیری در ساختارهای محاسباتی غیرزیستی. با وجود آنکه هنوز در تعریف دقیق و فراگیر از چیستی هوش و در نتیجه هوش مصنوعی، میان اندیشمندان اتفاق نظری حاصل نشده است، اما تلاش‌های چند دهه اخیر منجر به شکل‌گیری مجموعه‌ای از تعاریف، مفاهیم، ابزارها و کاربردها شده که نمایانگر بلوغ تدریجی این شاخه در گستره‌ی دانش بشری است. در ادبیات علمی، هوش مصنوعی را گاه به‌مثابه مطالعه‌ی «عوامل هوشمند» تعریف می‌کنند؛ عواملی که توانایی درک محیط پیرامون خود را دارند و قادرند با انجام کنش‌هایی هدفمند، شانس موفقیت خود را در دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده به حداکثر برسانند. برخی رویکردها بر آن‌اند که هوش مصنوعی باید آینه‌دار ذهن انسان باشد؛ یعنی فرآیندهای شناختی چون «یادگیری»، «حل مسئله»، «استنتاج» و «تصمیم‌گیری» را شبیه‌سازی نماید. با این حال، بسیاری از محققان پیشروی این حوزه، نسبت به تعریف AI بر پایه‌ی تقلید از انسان، موضع انتقادی اتخاذ کرده‌اند و خواستار استقلال مفهومی این دانش شده‌اند. تاریخچه و سیر تحولی ریشه‌های فکری هوش مصنوعی به قرون گذشته بازمی‌گردد؛ زمانی که فلاسفه‌ای همچون ارسطو و بعدها ریاضی‌دانانی چون جرج بول در پی صورت‌بندی منطق به‌عنوان زبان جهان‌شمول اندیشه بودند. اما تولد رسمی این رشته را باید به تابستان ۱۹۵۶ و کارگاه پژوهشی تاریخی در کالج دارتموث نسبت داد. در آن رویداد علمی، اندیشمندانی چون جان مک‌کارتی، ماروین مینسکی، هربرت سیمون و آلن نیول، بنیان‌های نظری و عملیاتی این علم را پایه‌ریزی کردند. همان زمان، تصور می‌شد که هوش ماشینی طی چند دهه به سطحی خواهد رسید که قادر به انجام هر وظیفه‌ای باشد که ذهن انسان از عهده‌ی آن برمی‌آید. این خوش‌بینی البته دیری نپایید و با ورود به دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، با ظهور چالش‌های فنی، کمبود منابع مالی، و شکست پروژه‌ها، اولین زمستان هوش مصنوعی فرا رسید. اما با پیشرفت سخت‌افزار، رشد داده‌های دیجیتال و کشف الگوریتم‌های نوین، AI بار دیگر در آغاز قرن بیست‌ویکم سربرآورد و به تدریج با یادگیری ماشین و شبکه‌های عصبی عمیق، توانست در عرصه‌هایی چون ترجمه زبان، تشخیص تصویر، رانندگی خودکار، و حتی خلق هنر، به موفقیت‌های چشمگیری دست یابد. تعریف و ماهیت هوش مصنوعی با وجود گذشت بیش از نیم‌قرن از تولد رسمی هوش مصنوعی، همچنان تعریفی واحد، جهان‌شمول و بی‌چون‌وچرا برای آن در دست نیست. تعاریف مختلفی بسته به دیدگاه‌های فلسفی، ریاضیاتی، شناختی و فنی ارائه شده‌اند. برخی، آن را هنر ساخت ماشین‌هایی دانسته‌اند که اعمالی را انجام می‌دهند که پیش‌تر فقط از انسان انتظار می‌رفت؛ برخی دیگر، آن را تلاشی برای شبیه‌سازی فرآیندهای ذهنی انسان در بسترهای رایانه‌ای قلمداد کرده‌اند. در این میان، تعریفی که رایج‌تر شده این است: «AI عبارت است از مطالعه‌ی عامل‌های هوشمند که با تحلیل وضعیت محیط خود، می‌کوشند به نحوی عمل کنند که نتیجه‌ای مطلوب را به دست آورند.» با این وصف، هوش مصنوعی نه صرفاً تقلیدی از مغز انسان است و نه صرفاً ترکیبی از منطق ریاضی و محاسبه؛ بلکه تلاقی‌گاه پیچیده‌ای است از علوم مختلف، از روان‌شناسی و فلسفه گرفته تا زبان‌شناسی، نوروساینس، منطق، مهندسی و اقتصاد. شاخهها و رویکردها در طول دهه‌ها، هوش مصنوعی به شاخه‌های متعددی تقسیم شده است که هریک با اهداف و ابزارهای خاصی توسعه یافته‌اند. برخی از مهم‌ترین این شاخه‌ها عبارتند از: 1- یادگیری ماشین (Machine Learning) 2- پردازش زبان طبیعی (NLP) 3- بینایی ماشین و تشخیص الگو 4-سیستم‌های خبره و استنتاجی 5- برنامه‌ریزی خودکار 6- رباتیک و عامل‌های فیزیکی 7- شبکه‌های عصبی مصنوعی و یادگیری عمیق 8-هوش مصنوعی مولد (Generative AI) 9-هوش مصنوعی توضیح‌پذیر (XAI) 10-هوش عمومی مصنوعی (AGI) 11- و حتی نظریه‌هایی درباره ابرهوش (ASI) و هوش کوانتومی این رویکردها در طول زمان، از الگوریتم‌های مبتنی بر قوانین منطقی و گراف‌های دانش، به سمت مدل‌های پیچیده‌ی آماری، شبکه‌های عصبی، مدل‌های زبان بزرگ (LLM)، و در نهایت معماری‌های شناختی و خودیادگیرنده سوق یافته‌اند. کاربردها و تأثیرات امروزه هوش مصنوعی در زوایای بی‌شماری از زندگی بشر نفوذ کرده است. از جستجوگرهای اینترنتی (همچون گوگل و بینگ) تا دستیارهای صوتی (همچون سیری، الکسا و جمنای)، از وسایل نقلیه‌ی خودران (مانند تسلا) تا ربات‌های جراحی، از ابزارهای تشخیص چهره در شبکه‌های اجتماعی تا سامانه‌های تحلیل مالی و پیش‌بینی بازار، از تشخیص بیماری‌های پیچیده در پزشکی تا خلق آثار هنری دیجیتال، همگی جلوه‌هایی از کاربرد AI در عصر حاضر هستند. در حوزه‌هایی چون اقتصاد، پیش‌بینی روند بازارها، بهینه‌سازی زنجیره تأمین، و تحلیل کلان‌داده‌ها به کمک AI ممکن شده است. در صنعت حقوق، هوش مصنوعی در پیش‌نویس قراردادها، تحلیل آرای قضایی و شناسایی سوابق حقوقی، تحولی عظیم ایجاد کرده است. در ورزش، از تحلیل فنی بازیکنان تا پیش‌بینی نتایج مسابقات، هوش مصنوعی پا به میدان گذاشته است. در نهایت، در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، درک رفتار کاربران، شناسایی محتواهای خلاف قوانین، و هدف‌گذاری تبلیغاتی با کمک هوش مصنوعی انجام می‌گیرد. اخلاق، فلسفه و آینده با پیشرفت شتاب‌گیر هوش مصنوعی، مباحث فلسفی و اخلاقی نیز با جدیت بیشتری دنبال می‌شوند. آیا ممکن است AI به سطحی از خودآگاهی برسد؟ آیا ایجاد موجوداتی با هوش شبه‌انسانی مجاز است؟ چگونه می‌توان از سوءاستفاده از هوش مصنوعی در زمینه‌هایی چون نظارت، جنگ، یا تحریف اطلاعات جلوگیری کرد؟ آیا ظهور یک ابرهوش، تهدیدی برای بشریت خواهد بود؟ این‌ها سؤالاتی هستند که از حیطه مهندسی و ریاضیات فراتر می‌روند و وارد قلمروهای انسانی، حقوقی، و فلسفی می‌شوند.